چنانکه در پست قبل گفتم ما هنوز ظرفیت‌های روش‌های کیفی را به‌طور کامل به کار نگرفته ایم، در حالی‌که این روشها می‌توانند یاری گر نظریه پردازی اسلامی باشند؛ در مواردی هم که ورود کرده ایم آنها را متناسب با مسائل خود بازتولید نکرده ایم.
میخواهم چند پستی در مورد روشهای تحقیق کیفی بنویسم شاید برای طلاب جوان انگیزه مطالعه این روششها باشد.

روش تحقیق کیفی گراندد تئوری (نظریه‌پردازی زمینه‌ای/ داده بنیاد)

 گراندد تئوری دقیقاً در چه ابعادی و چگونه می‌تواند به مطالعات اسلامی کمک کند؟ در پاسخ به این سوال چند بندی مینویسم. شاید کسی بتواند عناوین بیشتری اضافه کند.
🔹 ۱. استخراج نظریه‌های بومی اسلامی از متن دینی و میدان اجتماعی
گراندد تئوری اساساً برای نظریه‌سازی از دل داده‌های واقعی طراحی شده است، نه برای آزمون نظریه‌های غربی آماده. در نتیجه، در علوم اسلامی می‌توان با این روش از متون اسلامی (قرآن، حدیث، آثار فقهی، عرفانی، فلسفی) به‌عنوان داده بهره گرفت؛ با تحلیل مفاهیم و روابط درون‌متنی، نظریه‌هایی را دربارهٔ انسان، جامعه، اخلاق و… مستقیماً از سنت اسلامی استخراج کرد.
🔹 ۲. پیوند دادن «تجربهٔ زیستهٔ مسلمانان» با آموزه‌های متون دینی
در پژوهش‌های اجتماعی دینی، می‌توان با استفاده از مصاحبه‌ها و مشاهدات از جوامع مسلمان تجربه‌های دینی، معنوی، عبادی یا تربیتی را گردآوری کرد، سپس به‌صورت زمینه‌ای تحلیل نمود تا الگویی از «زیست دینی معاصر» ترسیم شود، آنگاه این الگو را با آموزه‌های قرآنی یا روایی  نقد و غنی‌سازی کرد.
🔹 ۳. نظریه‌پردازی در حوزهٔ فقه و اخلاق اجتماعی
فقه اجتماعی امروز نیازمند درک واقعیت‌های نو است. گراندد تئوری می‌تواند در این زمینه به کشف ساختارها و نیازهای اجتماعی نوپدید کمک کند و موضوع شناسی احکام را تسهیل کند و بر پایهٔ موضوع شناسی تفصیلی، زمینهٔ استنباط احکام یا قواعد فقهی جدید را فراهم آورد.
🔹 ۴. بازتولید مفاهیم و مقولات علوم انسانی با رویکرد اسلامی
یکی از مشکلات علوم انسانی در مجامع مسلمان، ترجمهٔ خام مفاهیم غربی است. با گراندد تئوری می‌توان از داده‌های بومی (زبان دینی، متون، تجربه مسلمانان) مفاهیم تازه‌ای را انتزاع کرد، و به‌جای استقراض مفاهیمی چون “motivation” یا “self-esteem”، مفاهیم اسلامی متناظر مثل «نیت»، «اخلاص»، «عزت نفس ایمانی» را به‌صورت نظریه‌مند و منسجم بازسازی نمود.
🔹 ۵. تقویت روش‌شناسی اجتهادی و میان‌رشته‌ای
در نگاه روش‌شناسی، گراندد تئوری به مجتهد یا پژوهشگر مطالعات اسلامی کمک می‌کند تا در فرایند اجتهاد از پیش‌داوری‌های نظری مصون بماند و داده‌ها (اعم از واقعیت‌های اجتماعی یا گزاره‌های نصوص) را به‌صورت باز و استقرایی ببیند؛ و در نهایت نظریه‌ای تولید کند که واقعیت را با مبانی شرعی هم‌افق سازد، نه صرفاً منطبق یا متطابق بر ظاهر متون یا اضطرارهای حاصل از واقعیتهای اجتماعی.
🔹 6. و…

به این ترتیب به نظرم گراندد تئوری یکی از مؤثرترین ابزارها برای بازسازی علوم اسلامی بر مبنای تجربه و داده های بومی است، زیرا میتواند میان «متن دینی» و «واقعیت اجتماعی» پیوند برقرار کند.

والله اعلم و علیه نتوکل