چنانکه در پست قبل گفتم ما هنوز ظرفیت‌های روش‌های کیفی را به‌طور کامل به کار نگرفته ایم، در حالی‌که این روشها می‌توانند یاری گر نظریه پردازی اسلامی باشند؛ در مواردی هم که ورود کرده ایم آنها را متناسب با مسائل خود بازتولید نکرده ایم.
میخواهم چند پستی در مورد روشهای تحقیق کیفی بنویسم شاید برای طلاب جوان انگیزه مطالعه این روششها باشد.

روش تحقیق کیفی گراندد تئوری (نظریه‌پردازی زمینه‌ای/ داده بنیاد)

 گراندد تئوری دقیقاً در چه ابعادی و چگونه می‌تواند به مطالعات اسلامی کمک کند؟ در پاسخ به این سوال چند بندی مینویسم. شاید کسی بتواند عناوین بیشتری اضافه کند.
🔹 ۱. استخراج نظریه‌های بومی اسلامی از متن دینی و میدان اجتماعی
گراندد تئوری اساساً برای نظریه‌سازی از دل داده‌های واقعی طراحی شده است، نه برای آزمون نظریه‌های غربی آماده. در نتیجه، در علوم اسلامی می‌توان با این روش از متون اسلامی (قرآن، حدیث، آثار فقهی، عرفانی، فلسفی) به‌عنوان داده بهره گرفت؛ با تحلیل مفاهیم و روابط درون‌متنی، نظریه‌هایی را دربارهٔ انسان، جامعه، اخلاق و… مستقیماً از سنت اسلامی استخراج کرد.
🔹 ۲. پیوند دادن «تجربهٔ زیستهٔ مسلمانان» با آموزه‌های متون دینی
در پژوهش‌های اجتماعی دینی، می‌توان با استفاده از مصاحبه‌ها و مشاهدات از جوامع مسلمان تجربه‌های دینی، معنوی، عبادی یا تربیتی را گردآوری کرد، سپس به‌صورت زمینه‌ای تحلیل نمود تا الگویی از «زیست دینی معاصر» ترسیم شود، آنگاه این الگو را با آموزه‌های قرآنی یا روایی  نقد و غنی‌سازی کرد.
🔹 ۳. نظریه‌پردازی در حوزهٔ فقه و اخلاق اجتماعی
فقه اجتماعی امروز نیازمند درک واقعیت‌های نو است. گراندد تئوری می‌تواند در این زمینه به کشف ساختارها و نیازهای اجتماعی نوپدید کمک کند و موضوع شناسی احکام را تسهیل کند و بر پایهٔ موضوع شناسی تفصیلی، زمینهٔ استنباط احکام یا قواعد فقهی جدید را فراهم آورد.
🔹 ۴. بازتولید مفاهیم و مقولات علوم انسانی با رویکرد اسلامی
یکی از مشکلات علوم انسانی در مجامع مسلمان، ترجمهٔ خام مفاهیم غربی است. با گراندد تئوری می‌توان از داده‌های بومی (زبان دینی، متون، تجربه مسلمانان) مفاهیم تازه‌ای را انتزاع کرد، و به‌جای استقراض مفاهیمی چون “motivation” یا “self-esteem”، مفاهیم اسلامی متناظر مثل «نیت»، «اخلاص»، «عزت نفس ایمانی» را به‌صورت نظریه‌مند و منسجم بازسازی نمود.
🔹 ۵. تقویت روش‌شناسی اجتهادی و میان‌رشته‌ای
در نگاه روش‌شناسی، گراندد تئوری به مجتهد یا پژوهشگر مطالعات اسلامی کمک می‌کند تا در فرایند اجتهاد از پیش‌داوری‌های نظری مصون بماند و داده‌ها (اعم از واقعیت‌های اجتماعی یا گزاره‌های نصوص) را به‌صورت باز و استقرایی ببیند؛ و در نهایت نظریه‌ای تولید کند که واقعیت را با مبانی شرعی هم‌افق سازد، نه صرفاً منطبق یا متطابق بر ظاهر متون یا اضطرارهای حاصل از واقعیتهای اجتماعی.
🔹 6. و…

به این ترتیب به نظرم گراندد تئوری یکی از مؤثرترین ابزارها برای بازسازی علوم اسلامی بر مبنای تجربه و داده های بومی است، زیرا میتواند میان «متن دینی» و «واقعیت اجتماعی» پیوند برقرار کند.

والله اعلم و علیه نتوکل

روشهای تحقیق کیفی مدتی است مورد توجه پژوهشگران مطالعات اسلامی قرار گرفته است.
روش چیزی است که از مسئله شناسی زاده میشود و گرته برداری  در روش اغلب مواقع واقعا خطاست. بخصوص گرفتن روشهای علوم اجتماعی و دیکته کردن آنها به مطالعاتی از سنخ الهیات! در برخی زمینه ها مثل مطالعات قرآن روشهایی که در رویکردهای تفسیری کاربرد داشته اند توانسته اند جای خود را پیدا کنند اما هنوز بازتولید این روشها بر اساس سنخ مسائل اسلامی نه صورت گرفته است و نه متاسفانه مورد توجه است.
روشهایی مثل تحلیل مضمون، تحلیل محتوا، تحلیل گفتمان، گراندد تئوری… واقعا ظرفیت خوبی برای بروز شدن بر اساس مسائل مطالعات اسلامی دارند اما این کار خود پژوهشهای روش شناختی دقیقی لازم دارد که متاسفانه کمتر به ان توجه میشود. 
بازتولید روشهای تحقیق کیفی بر اساس سنخ مسائل رشته های مختلف مطالعات اسلامی، یکی از ضرورتهای جدی جوامع علمی ماست. امیدوارم طلاب قدمی در این عرصه بردارند و  کاربست انواع روشهای تحقیق کیفی را در مثلا پژوهشهای فقهی نشان دهند. کار خیلی مفید و بزرگی خواهد بود.

والله اعلم و علیه نتوکل

میشنا(משנה) اولین اثر مهم در ادبیات حاخامی است، که حدود سال ۲۰۰ میلادی گردآوری شده و مجموعه‌ای از آرای حقوقی را در سنت شفاهی یهودیت مستند کرده است. تلمود تفسیر این کتاب است.

میشنا از 6 بخش به نام سدر تشکیل شده است که سدر سوم آن سدر ناشیم یعنی به تعبیری کتاب زنان است.

سدر نشیم خود از 7 بخش تشکیل شده است:

1-      یواموت (יבמות): درباره احکام ازدواج اجباری زن بیوه با برادر شوهر بی‌فرزندش و آیین جایگزین برای انجام این تعهد، است.

2-      کتوبوت (כתובות): درباره قرارداد زناشویی (کتوبة) و تعهدات بین زن و شوهر سخن گفت است.

3-      نداریم (נדרים) : به نذرهایی که داوطلبانه انجام می‌شوند، به ویژه آن‌هایی که اعمال یا اشیاء خاصی را منع می‌کنند، میپردازد.

4-      ناذیر(נזיר): در مورد احکام نذیره (کسی که سوگند دوری از ناپاکیهای مشخصی یاد میکند) است.

5-      سوتا (סוטה) : احکام زنی که مظنون به زنا است و آیینی که مجرمیت او را تعیین می‌کند و سایر مسایل مربوط به ان را بیان میکند.

6-      گیتین (גיטין): قوانین مربوط به طلاق، با تمرکز بر طلاقنامه (سند طلاق) و اجرای آن را بیان میکند.

7-      کیدوشین(קידושין): مسایل مربوط به نامزدی، ازدواج، اکتساب اموال و نسب و… را بیان میکند.

پژوهشهای تطبیقی بین فقه اسلامی و فقه یهودی در مسایل زنان و حتی مسایل روش شناختی آن، میتوانند موضوعات پژوهشی ارزشمندی برای رشته های تطبیقی بین الادیانی باشند. شایسته است پژوهشگران و دانشجویان و طلاب سطوح عالی به مطالعه این بخش از کتب شریعت یهود که امور اجتماعی بسیار مهمی در حیات زنان یهودی در آن مطرح شده اند بپردازند.

پ.ن:
1- پیرو درخواست یکی از طلاب، قرار شده است در باب مطالعات زنان در کتاب مقدس مطالبی بگذرام. امیدورام مفید واقع شود.

والله اعلم وعلیه فالیتوکل المتوکلون

مسئله سرشت زنان، موضوعی بوده که تقریبا در تمام تمدنهای باستانی از آن حرف زده اند. فرهنگ شرق به صورت مستقیم در مورد ذات زنان صحبت کرده است. اما ادیان ابراهیمی با سردمداری یهودیت با داستانی در مورد خلقت اولین زن و نقش او در هبوط انسان از بهشت، بیانی نمادین در این باره ارائه کرده است.
معمولا تورات متهم است به اینکه زن را طفیلی و ساخته شده از دنده مرد دانسته است. اما فکر میکنم این سخن چندان قابل قبول نیست. بخصوص که در بیان کلی پیش از بیان ماجرای خلقت آدم (نخستین انسان) و حوا (نخستین زن) تورات بیان میکند که در روز ششم خداوند انسان را به صورت و همانند خود آفرید و آنها را زن و مرد آفرید آنها را برکت داد و در زمین پراکند!
بعد در باب بعدی در روز هفتم یک دفعه داستان معروف خلقت اولین انسان و همسر او گفته میشود و ادبیات بسیار متفاوت میشود.
یعنی در واقع دو روایت (مشهور به روایتهای الوهیمی و یهوه ای)  از خلقت انسانها در تورات است. یک بیان کلی که به نوع انسان اشاره میکند و به طور کلی میگوید خداوند انرا به صورت و همانند خود آفرید!

וַיֹּ֣אמֶר אֱלֹהִ֔ים נַֽעֲשֶׂ֥ה אָדָ֛ם בְּצַלְמֵ֖נוּ כִּדְמוּתֵ֑נוּ וְיִרְדּוּ֩ בִדְגַ֨ת הַיָּ֜ם וּבְע֣וֹף הַשָּׁמַ֗יִם וּבַבְּהֵמָה֙ וּבְכׇל־הָאָ֔רֶץ וּבְכׇל־הָרֶ֖מֶשׂ הָֽרֹמֵ֥שׂ עַל־הָאָֽרֶץ׃ (בְּרֵאשִׁ֖ית 1:26)
וַיִּבְרָ֨א אֱלֹהִ֤ים ׀ אֶת־הָֽאָדָם֙ בְּצַלְמ֔וֹ בְּצֶ֥לֶם אֱלֹהִ֖ים בָּרָ֣א אֹת֑וֹ זָכָ֥ר וּנְקֵבָ֖ה בָּרָ֥א אֹתָֽם׃ (בְּרֵאשִׁ֖ית 1:27)

نکته مهم این که در روایت کلی از فعل וַיִּבְרָ֨א از ریشه בְרָ֨א یعنی (برء) آفریدن از هیچ استفاده میکند و زن و مرد را به تساوی در این خلقت نام میبرد.
اما در روایت روز هفتم ظاهر بیان این است که خدا آدم (نخستین مرد) را از خاکی از زمین آفرید و در او دمید تا زنده شد. بعد دید که تنهاست و حیوانها بدردش نمیخورد او را بی هوش کرد و یکی از دنده هایش را درآورد و با آن دنده زنی برایش آفرید که بعد خود آدم اسمش را (ایشا یعنی بر گرفته از انسان= زن) میگذارد (و نه حوا). و بلافاصله بیان میکند که به خاطر همین است که مرد خانواده اش را رها میکند و به زنش میپیوندد و با هم یک تن میشوند!
וייצר יהוה אלהים את־האדם עפר מן־האדמה ויפח באפיו נשמת חיים ויהי האדם לנפש חיה (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:7)
ויטע יהוה אלהים גן־בעדן מקדם וישם שם את־האדם אשר יצר(בְּרֵאשִׁ֖ית 2:8)
ויאמר יהוה אלהים לא־טוב היות האדם לבדו אעשה־לו עזר כנגדו (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:18)
ויפל יהוה אלהים  תרדמה על־האדם ויישן ויקח אחת מצלעתיו ויסגר בשר תחתנה (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:21)
ויבן יהוה אלהים  את־הצלע אשר־לקח מן־האדם לאשה ויבאה אל־האדם (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:22)
ויאמר האדם זאת הפעם עצם מעצמי ובשר מבשרי לזאת יקרא אשה כי מאיש לקחה־זאת (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:23)
על־כן יעזב־איש את־אביו ואת־אמו ודבק באשתו והיו לבשר אחד (בְּרֵאשִׁ֖ית 2:24)
جالب اینکه در اینجا از فعل וייצר به معنای فرم و شکل دادن استفاده میکند نه خلق کردن. در مورد اولین زن هم از וַיִּבֶן به همان معنای شکل دادن استفاده میکند. آدم وقتی زن را میبیند میگوید این استخوانی از استخوان من و گوشتی از گوشت من است پس اسمش را אשה یعنی برگرفته از انسان میگذارد. بلافاصله میگوید به همین دلیل است که انسان از پدر و مادر جدا میشود و با همسرش یکی میشود.
یک نکته هم در مورد کلمه צלעת  (צלעות) یعنی جمع همان (צלע) ضلع (دنده) قابل توجه است که قرب و نزدیکی را میرساند.
ما باشیم و  این دو روایت، چه تفسیری باید کرد؟ آیا بیان روایت دوم خیلی نمادین به نظر نمیرسد؟ آیا غایت اخلاقی در این روایت پررنگ نیست؟ آیا میتوان به راحتی طفیلی بودن خلقت زن را در این روایات اثبات کرد؟ آیا نظریه تکامل به واسطه زوجیت در روایت دوم ارائه نشده است؟
در مورد داستان خوردن از میوه ممنوعه هم به نظرم آن تفسیر رایج از تورات کمی محل مناقشه است که زن را در آن گنهکار و مقصر میدانند. در فرصتی دیگر به آن خواهم پرداخت. به نظرم ما تورات را با دقت نخوانده ایم و بیشتر گفتگوی جدلی با آن داشته ایم. به نظرم قرآن مجید راهنمای خوبی برای فهم و تفسیر دقیقتر تورات است. مطالعه زبانشناختی دقیق این دو کتاب مقدس میتواند روایتهای مشترکی را آشکار سازد.

والله اعلم وعلیه فالیتوکل المتوکلون

یادم هست  قریب به ده سال پیش در خدمت یکی از اساتید برجسته مطالعات زنان در حوزه بودم و عرضه داشتم که مسئله «جنسیت» است نه «زن». برافروخته شد و گفت این کلمه را جای دیگر استفاده نکن! این کلمه ال جی بی  تی هاست!
در دلم گفتم درست است که تبارشناسی مفاهیم و سرگذشت آنها خیلی مهم است؛ اما یک مفهوم متعلق به نظریه هایی که آنرا به کار گرفته اند نیست!
هنوز که هنوز است خیلیها ابا دارند از بیان کلمه «جنسیت» در موضوع و مسئله پژوهشهایشان، علی رغم اینکه متوجه خطالهای منطقی جایگزینی کلمات دیگر هستند. خلاصه همچنان این لفظ یک تابو است در حدی که حتی کسانی که در این حوزه کار میکنند حتی از ذکر این کلمه اجتناب میکنند.
واقعیت این است که چاره ای جز تنقیح مسائل و افزایش دقت منطقی پژوهشهامان نیست اگر میخواهیم جامعه ای پیشرو در سطح جهانی داشته باشیم و چنانکه شایسته میراث غنی اسلامی است دری به روی بشر بگشاییم!

والله اعلم وعلیه فلیتوکل المتوکلون

«زن» کلی طبیعی است و بنابر قواعد منطقی، موضوع قضایای علوم قرار نمیگیرد. زیرا قضیه ای که کلی طبیعی موضوع ان قرار گیرد قضیه ای مهمله (فاقد سور) دانسته میشود و این قضایا به علت اهمال در سور، قابل شراکت در قیاس و استدلال نیستند.

«زنان» اما یک گروه انسانی متعین است و ابژه مطالعه در علوم اجتماعی است که بر پایه استقراء قادر به صدور گزاره هایی در باب جمعیت معین و خاصی از زنان است و میتواند مقدمات استدلالات برخی دانشهای دیگر را فراهم سازد. الهیات، دانشی استقرایی نیست. الهیات از علوم اجتماعی تغذیه میکند اما خود مطالعه اجتماعی نمیکند. الهیات بر اساس منابع، بنیادها و قواعد خود از گزاره های تولید شده توسط علوم اجتماعی، برای پاسخ به برخی پرسشهای خود بهره میگیرد.

متاسفانه در حال حاضر، با نوعی مسامحه منطقی، که موجب ضعف و آسیب نظری است، مسایل و مباحث گوناگونی در مجامع علمی ما به عنوان «مطالعات اسلامی زن و خانواده» و ذیل دانشهای اسلامی مطرح میشوند و آثار پژوهشی بر همین مبنا تولید میشوند که فاقد دقت منطقی و معرفتشناختی مورد انتظار است و به همین علت قادر نیستند آموزه های اسلامی را برای حیات مومنانه زنان امروز فراخوانی کنند و آنها را در حد جدالهای کلامی فرومیکاهند.

د. بتول سادات بنیادی
#گروه_مطالعات_اسلامی
پژوهشکده مطالعات زن و خانواده، دانشگاه ادیان و مذاهب قم
@wfsrqom

سدر نشیم(סדר נשים) از میشنا (تورات شفاهی) به احکام و مسایل زنان و خانواده میپردازد. این سدر هفت بخش دارد که بخش آخرش مربوط به گیتین (גיטין) یا طلاق است.
اول بحث طلاق نه از نحوه طلاق دادن صحبت میشود نه تعریف طلاق و… بلکه با این بحث شروع میشود که اگر یک نفر از مملکت خارج طلاقنامه ای بیاورد چطور از او پذیرفته یا رد میشود و اگر امضا کنندگان و شهود طلاقنامه غیریهودی باشند چه میشود و…
هفت هشت مسئله اول به این دست امور میپردازد و در اثنای بحث از نحوه صحیح طلاق دادن زن صحبت میشود. با کتب طلاق در بین مسلمانان مقایسه کنید! تفاوت جالبی دیده میشود. معلوم است سرزمین و غیر یهودیان مهمترین مسایلی بوده است که سوالات شرعی برای یهودیان پیش می آورده! این تمایز در اغلب کتب هلاخایی دیده میشود. پراکندگی جغرافیایی محسوس و تلاش برای حفظ انسجام اجتماعی جامعه یهودیان در کتب فقهیشان به خوبی دیده میشود.
یک نکته قابل توجه در شباهت اسلام و یهودیت و حتی یونان باستان جهت فاعلیت در طلاق است. فاعل طلاق اسلامی و نویسنده گت یهودی، مردان هستند. ازدواج اما متفاوت است و در اسلام زن دارای فاعلیت موثر است در حالی که در ادبیات یهودی مانند طلاق، فاعل، مرد است و حرفی از فاعلیت زن در میان نیست. جالب است که طلاق عنوان شرعی معینی در یهودیت دارد اما ظاهرا ازدواج حقیقت شرعیه ای ندارد و در متون یهودی از روشهای به دست آوردن زن سخن گفته میشود و سند کتوبه که در واقع قراداد زناشویی است. 
تفاوتها و تشابه ها بین متون یهودیت و اسلام و مسیحیت در مسئله ازدواج و طلاق جالب و دارای نکات فراوان است. امیدوارم روزی مقایسه ای متن محور در این سه دین در این باب انجام بدهم. به تعبیر ما طلبه ها «حقایق شرعیه» در این ادیان به اشکال متمایزی شناسایی شده اند که میتواند موضوعات بسیار عالی برای پژوهشهای تطبیقی ادیان باشد و بر فهم اسلام هم موثر واقع شود. البته فهم علمای خودمان هم از حقایق شرعیه مختلف متفاوت بوده است که جای پژوهشهای عمیق دارد.

وعلی الله فلیتوکل المتوکلون 

یکی از ضعفهای جدی ما در مطالعات قرآن و حدیث بخصوص در حوزه جنسیت، فقدان نگاه تاریخی به زبان و ماهیت تاریخی پدیده های زبانی است. به همین جهت تبارشناسی زبانی عناصر متن دینی برای پژوهش های ما هنوز هیچ اهمیتی ندارد و حتی پژوهشگران تراز اول ما چندان به این عرصه ورود نمیکنند و یک کار تزئینی و اضافی میبینند.
در این زمینه یکی از ابتدایی ترین قدمها ریشه شناسی عناصر زبانی است که علاوه بر صرف و نحو نیاز به تسلط آواشناختی بر تاریخ زبانهای سامی و حتی پیوندهای تاریخی با  دیگر زبانها هست.
دو سایت روسی که یافته های ریشه شناختی زبانهای سامی را در اختیار میگذارند را معرفی میکنم شاید مورد استفاده طلاب قرار بگیرد. (در استفاده از این سایتها دانش آواشناسی و اطلاع از آوانگاری بین المللی لازم است.)
اولین سایت استارلینگ است که تقریبا تمام یافته های ریشه شناختی زبانهای کشف شده تا کنون را در خود دارد. من لینک صفحه ریشه شناسی زبانهای سامی آن را گذاشته ام.
سایت پایگاه داده آنلاین ریشه‌شناسی زبان‌های سامی (SED) هم اختصاصی زبانهای سامی است. دقت کنید جستجو در این پایگاهها بر اساس آوانگاری بین المللی است و باید فنوتیک مورد جستجو را پیشتر دقیق شناسایی کرده باشید. به عنوان مثال برای جستجوی ریشه أسر باید «ˀsr» و برای ریشه عشر «ˁšr» را جستجو کنید. مآخذ و منابع هم ذکر میشود و میتوان به مراجع اصلی مراجعه کرد.
این هم سایت آواشناسی جهانی است که حتما در ابتدای این مسیر به کار می آید.
رهگیری تحولات زبانی در طول تاریخ میتواند فهم متفاوتی از عناصر و واژگان و استعمالات قرآن و حدیث به دست بدهد. امیدوارم روزی طلاب ما برای فهم واژگان قرآن و حدیث تبارشناسی تاریخی کنند استعمالات و واژگانشان را. تنها راه فهم آنچه بر اسلام گذشته است (لازمه فهم چیستی خود اسلام) همین ردگیریهای زبانی-ذهنی است.
آرزو بر جوانان عیب نیست!

وعلی الله فالیتوکل المتوکلون

هفته پیش از نرم افزار جامع الاحادیث نسخه 4 رونمایی شد.
تمایز فاحشی با نسخه قبلی دارد و امکانات بسیار خوبی به آن اضافه شده است. نرم افزار فوق العاده عالی و بی نظیری است.
من اما هنوز به نظرم میرسد این نرم افزار تبلیغ محور است نه پژوهش محور، هنوز تمام جنبه های حدیث پژوهی را حمایت نمیکند؛ هر چند برای یک تحقیق مبلغانه فوق‌العاده عالی است. بخصوص مسئله سندپژوهی همچنان در این نرم افزار بسیار ضعیف است. در نرم افزار درایه فقط چند کتاب حدیثی فقهی در دسترس است و در جامع الاحادیث هم داده های سندپژوهی و امکاناتش در دسترس نیست. بین این دو نرم افزار هم رابطی وجود ندارد.
یک کم تخصصی تر و پژوهشی تر نقد کنم باید بگویم، این نرم افزار هر چند قدرتمندانه جسم زبانی حدیث را در مشت آورده است اما هنوز راه تا هوشمندی کامل باقی است و هنوز عنصر زمان و مکان در این نرم افزار به بند پژوهش درنیامده است. این امر به غایت مهم باید اتفاق بیفتد تا علوم و معارف اسلامی به چالاکی مورد انتظار جامعه علمی امروز درآید.
امیدوارم نسخه بعدی به زودی و با جمع بین تمام امکانات یک حدیث پژوهی فنی کامل تولید شود.

و علی الله فالیتوکل المتوکلون

دیروز کتابی بسیار خلاصه و پربار و دقیق و دلنشین از بانو «منا صلواتی» را میخواندم تحت عنوان «تربیت دینی در فضای مجازی».
یک عبارت بسیار دلنشین که تا عمق وجودم نفوذ کرد در اوراق پایانی کتاب آمده بود: «سخن آخر: ایمان دیجیتال، رؤیای ممکن!»
نویسنده کتاب یک دبیر پرورشی دلسوز در شهر سنندج است که طلبه هم نبوده اما کار ما طلبه ها را بهتر از خودمان انجام میدهد!
کتاب بسیار خلاصه وار و کلیدی سخن گفته است و برای قشرهای مختلفی قابل استفاده است.

پ.ن: 
1- این کتاب که توسط انتشارات دیار علویان  چاپ شده است هنوز وارد بازار نشده است و من متن کتاب را از نویسنده دوست داشتنی اش گرفته ام.
2- به همه مبلغین، فعالین فرهنگی، مربیان تربیتی و حتی پدر و مادرها پیشنهاد میکنم مترصد باشند به محض ورود به بازار این کتاب خلاصه و مفید رو تهیه کنند.